به توصیه آرتور پوپ، در میانه سال‌های دهه ۱۹۲۰، رضاشاه دستور بازسازی و مرمت کلی مسجد شیخ لطف‌الله را داد.
طرح مسجد شیخ لطف‌الله در زمانی که نقشه
چهار باغ و باغ هزارجریب به مرحله اجراء درآمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه
به شکوفایی رسیده بود مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ساخت این مسجد در نیمه اول قرن یازده
هجری، در سال ۱۰۱۱ هجری قمری (۱۶۰۲ میلادی) و به فرمان شاه عباس اول آغاز
شد و در سال ۱۰۲۸ هجری قمری (۱۶۱۹ میلادی) به پایان رسید. ساخت این مسجد
هجده سال به طول انجامید.
گفته مي شود معمار این مسجد استاد
محمدرضا اصفهانی، پسر استاد حسین بنا اصفهانی بوده‌است. این مسجد بر خرابه‌های
مسجدی که قبلاً در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ لطف‌الله به نام یکی از علمای
بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، نامیده شده است. شیخ لطف‌الله یکی
از علمای بزرگ دوره صفوی بود. وی از اهالی جبل عامل لبنان بود که مانند شیخ بهایی
و برخی علمای دیگر توسط شاه عباس از لبنان به ایران مهاجرت نموده و ابتدا در مشهد
و قزوین و پس از آن در اصفهان ساکن شد. از آنجا که حکومت صفوی، حکومتی مذهبی بود و
به اسلام و به خصوص مذهب تشیع بسیار بها می‌داد، علمای آن را نیز تکریم می‌کرد. از
سوی دیگر شیخ لطف‌الله پدر زن شاه عباس بود. از این رو در محل زندگی شیخ، مسجد و
مدرسه‌ای به نام او ساخته شد که در این محل به تدریس دروس فقهی و جلسات دینی
اشتغال داشت. شیخ بنا به استفتای خود که برگزاری نماز جمعه در غیاب امام دوازدهم شیعیان،
مجاز می‌شمرد، به اقامه نماز جمعه در این مسجد می‌پرداخت و مقلدانش نیز به او
اقتدا می‌نمودند.
از ویژگی‌های مسجد شیخ لطف‌الله نداشتن
صحن و مناره است كه در معماری اسلامی جزء لاینفک مساجد است.
تزئینات کاشی‌کاری مسجد شیخ لطف‌الله در
داخل از ازارهها به بالا همه از کاشی‌های معرق پوشیده شده است. این مسجد یکی از زیباترین
آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده
است. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط
علی‌رضای تبریزی عباسی است.
این مسجد به علت اینکه نه مناره دارد و
نه دارای شبستان ورودی (حیاط) است و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، مشابه سایر
مساجد نیست. عدم وجود شبستان و صحن ورودی، این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان
نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) که در نهایت منجر به این
مسئله شده است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری استفاده شود،
برای آن طراحی کرد.
سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی
است. جلو خان
مسجد با عقب‌نشینی از بدنه شرقی میدان آغاز می‌شود. بعد از عبور از چهار پله به
محوطه سردر می‌رسیم. قسمت پایینی دیوارهای این محوطه با سنگ مرمر زرد پوشیده شده‌است،
سکوهای بزرگ کناری هم از همین نوع سنگ هستند. در ورودی مسجد به صورت دو لنگه‌است
که از چوب چنار یک‌پارچه ساخته شده‌اند و پس از گذشت چهارصد سال هنوز پابرجا
هستند. در جلوی مسجد حوض ۸ ضلعی زیبایی قرار داشته که در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ خ برداشته شده‌است. در این
زمان پوشش کف گنبدخانه از جنس گچ بوده و پنجره‌های چوبی منصوب در آن روشنایی زیرزمین
را تأمین می‌کرده‌است. مسجد شیخ لطف‌الله فاقد حیاط است
سر در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ قمری هجری ساخته و پرداخته
شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری قمری بوده‌است. کتیبه سر در آن به
خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری است، معمار و بنای مسجد
استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه
کوچک به این شرح ذکرشده:
عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد
حسین بنا اصفهانی ۱۰۲۸
خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا
عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن دوره است که
نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند. داخل و خارج گنبد بی‌مانند این
بنا که از زیباترین گنبدهای جهان به شمار می‌رود، از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده
شده است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند. استفاده از نور
طبیعی و رنگ‌های زیبا همه و همه از جمله ویژگی‌های چشمگیر این بناست.
جهت بنا نسبت به قبله
یکی از ویژگی‌های این مسجد چرخش ۴۵ درجه‌ای است که با محور
شمال-جنوب دارد که در اصطلاح، «پاشنه» نامیده می‌شود. علت وجودی این چرخش این است
که چون در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان است اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت
می‌ساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می‌شد. در اینجا با ایجاد یک راهرو که
از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‌چرخد بر این مشکل فائق آمده‌اند؛
یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‌آید که دیوار
جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لکن در همین محراب دیوار بنا شده که به سوی قبله
است. وقتی به عظمت این فکر پی می‌بریم که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه به
چشم نمی‌خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی
دارد در صورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی نشان
نمی‌دهد.
محراب مسجد
یکی از شاهکارهای بی‌نظیر معماری را در
محراب این مسجد می‌توان مشاهده کرد. در این محراب کاشی کاری‌های معرّق و مقرنس‌های
بسیار ظریفی به چشم می‌خورد و همچنین دو لوح داخل محراب وجود دارد که عبارت «عمل
فقیر حقیر محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهان» روی آن حک شده‌است.
کتیبه‌های دیگری نیز به خط علیرضا عباسی در اطراف محراب دیده می‌شود که روی آن‌ها
روایتی از پیامبر اکرم و امام ششم نقل شده‌است. علاوه بر این روایات، اشعاری نیز
روی کتیبه‌ها نوشته شده که بنا به اظهار کارشناسان سراینده آن‌ها «شیخ بهایی» دانشمند
و شاعر دوره صفوی است. خطّاط این کتیبه‌ها نیز باقر بنّا است. محراب به خاطر رنگ
تمیز و صافش، همچنین ترکیبات و خطوط هماهنگش بسیار گیراست. محراب از یک طاق دندانه‌دار
تشکیل شده که بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی نقش بسته است.
دیوار و سقف مسجد
این طاق کنگره‌دار از داخل دارای مقرنس‌های
صدفی شکل است که در انتهای آن به نقوش گیاهی زیبایی آراسته شده است.
کتیبه سردر
کتیبه سردر مسجد و دو کتیبه بزرگ کمربندی
داخل گنبد، که در قسمت پایین گنبد به خطّ ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی معرّق
جلب توجه می‌کند، به خط زیبای علیرضا عباسی است که از مشهورترین ثلث نویسان زمان
پادشاهی شاه عباس اول به حساب می‌آمد. در انتهای کتیبه کمربندی اول، که شرح آداب
ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام است، نام علی رضا چنین آمده‌است: «کتبها علی رضا
العبّاسی فی ۱۰۲۵» در انتهای کتیبه کمربندی دوم نیز، که مشتمل بر تمام آیات سوره
جمعه و سوره نصر است، عبارت ذیل نوشته شده‌است: «کتبها علی رضا العبّاسی غفر الله
ذنوبه».
لوییس ای کان، معمار برجسته جهانی در
بازدیدی که از اصفهان داشت در رابطه با شیخ لطف‌الله این چنین عنوان کرده‌است:
من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا
و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.
پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران
نوشته‌است:
به سختی می‌توان این اثر را محصول دست
بشر دانست؛ و نیز در جایی دیگر بیان کرده: کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود،
اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک
دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و
منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.
طرح طاووس در گنبد
طاووسی در مرکز داخلی گنبد طراحی شده است که پرهای آن به وسیله نور وارد شده از طاق بالای در ورودی مسجد تکمیل می‌شود.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر